The Moving Finger writes; and, having writ,

Moves on: nor all thy Piety nor Wit

Shall lure it back to cancel half a Line,

Nor all thy Tears wash out a Word of it

“The Moving Finger”op de muren van het Leiden Institute For Area Studies (LIAS) van de Universiteit Leiden. (Foto van de auteur)

Een van de populairste kwatrijnen uit de Rubáiyát van Omar Khayyám is het volgende, nummer 51 in de de vertaling van Edward FitzGeraldRubáiyát of Omar Khayyám, the Astronomer-Poet of Persia. Translated into English verse. London, Quaritch, 1859:

The Moving Finger writes; and, having writ,
Moves on: nor all thy Piety nor Wit
Shall lure it back to cancel half a Line,
Nor all thy Tears wash out a Word of it.”

From: Wikipedia

“The Moving Finger” is als citaat in boeken, films en parodieën een eigen leven gaan leiden. Je vindt het onder meer in een speech van Martin Luther King, van Bill Clinton waarin hij het boetekleed aantrok na de affaire Lewinsky. Er bestaan tientallen publicaties met “The Moving Finger” in de titel, ook al hebben ze meestal niets met de rubáiyát te maken. Bekend is het boek The Moving Finger van Agatha Christie, uit 1942, in het Nederlands ‘vertaald’ als “De giftige pen”. Verder is thema onderwerp van talrijke, voornamelijk Engelstalige parodieën.

Volgens Edward Heron-Allen was FitzGerald geïnspireerd door kwatrijn 31 in het Bodleian-manuscript (Ouseley 140) uit 1460. Daar luidt het, Heron-Allens vertalingThe Ruba'iyat of Omar Khayyám. Being a facsimile of the manuscript in the Bodleian Library at Oxford, with a transcript into modern Persian characters. Translated, with an introduction and notes, and a bibliography and some sidelights upon Edward FitzGerald's poem by Edward Heron-Allen. Second edition carefully revised and considerably enlarged. London, Nichols, 1898., als volgt:

From the beginning was written what shall be;
unhaltingly the Pen writes, and is heedless of good and bad;
on the First Day He appointed everything that must be —
our grief and our efforts are vain.

Heron-Allen was een van de eersten die dit Bodleian-manuscript letterlijk vertaalden. Hier vinden we ook een tweede kwatrijn, nummer 54, dat voor FitzGerald een bron van inspiratie was. Het gaat als volgt:

What the Pen has written never changes,
and grieving only results in deep affliction;
even though, all thy life, thou sufferest anguish,
not one drop becomes increased beyond what it is.

In het Calcutta-manuscript, waaruit FitzGerald eveneens vertaalde, vinden we deze tekstNiet uitgegeven tekst. Afkomstig uit een notitieboekje van Heron-Allen., ook vertaald door Heron-Allen:

What shall be is written upon the Tablet
Unhaltingly the Pen writes & is heedless of good and bad.
In Destiny, He appointed everything that must be
Our grief and our efforts are in vain.

Een meer recente vertaling van het Bodleian-manuscript is afkomstig van Juan ColeThe rubáiyát of Omar Khayyám. A new translation from the Persian based on the edition of Mahmud Yerbudaki with a historical epilogue by Juan Cole. London ; New York, I.B. Tauris, 2020, kwatrijn nummer 30:

The moving pen ignores the good and bad,
since long ago it sketched the universe,
decreeing what would be before all time-
Our efforts cannot strike a single line!

Voor meer buitenlandse vertalingen, zie de onderstaande tabel.

NEDERLANDSE VERTALINGEN

Illustratie van E.J. Sullivan

De Nederlandse vertalers van Omar Khayyam volgen meestal de versie van FitzGerald en nemen het beeld van de ‘(moving) finger’ over. Ze vertaalden niet allemaal dezelfde FitzGerald. Sommigen gebruikten de eerste versie uit 1859: Claes, Metsier, Van Schagen (1947), anderen zowel de laatste versie (1979) samen met de kwatrijnen uit de eerdere versie: Blok, Van Schagen (1995).

Bremer, Keuls en Onderwater maakten een selectie. Van Raalte’s samengestelde versie uit 1992 telt 92 kwatrijnen. Ook De Jong publiceerde een samengestelde, Friese, versie van 99 kwatrijnen. Vooren vertaalde behalve uit FitzGerald uit andere vertalingen: Heron-Allen, Whinfield, Le Gallienne, Rempis, Nicolas, Rosen en anderen. Van Balens versie telde 76 kwatrijnen uit de verschillende versies van FitzGerald.

Dirk Meursing gebruikte onder andere een aantal Franse uitgaven voor zijn vertaling, naast de versie van FitzGerald. Het betreffende kwatrijn in Meursings bundels is daaraan ontleend.

De vertalers die zich op een andere bron dan FitzGerald baseerden zijn Boutens, Pijl en Soleimani. Boutens’ bron is niet met zekerheid bekend maar het lijkt er op dat hij zich baseerde op de uitgave van Heron-Allen, waar het kwatrijn nummer 54 is. Pijl baseerde zich op Perzische  bronnen, onbekend is welke. Soleimani vertaalde de Perzische editie van S. Hedayat.

THE MOVING FINGER

Uit het Bodleian manuscript

Maar wat betekent dit nu: “the moving finger writes”? Letterlijk genomen lijkt het vreemd, een vinger die schrijft? Of gaat het om een vinger die op een vers kleitablet schrijft? Of is het een imaginaire of goddelijke vinger?

Bij geen van de niet-Nederlandse vertalerso.a. Christensen, Garner, Grolleau, Heron-Allen, Kerney, De Marthold, McCarthy, Nicolas, Nordmeyer, Von der Porten, Rodwell, Roe, Saidi, Talbot, Thompson, Tirtha en Whinfield. die ik heb kunnen vergelijken komt het beeld van een ‘moving finger’ voor. Het dichtstbij komt Nordmeyer die het beeld van ‘die Hand’ gebruikt. Alle anderen hanteren een penCadell, Christensen, Rosen, Thompson, Tirtha, Whinfield, FederVon der Porten, plumeGrolleau en De Marthold of pinceauNicolas, hoewel niet al deze vertalers ook het Bodleian manuscript volgden. Los hiervan zou het interessant zijn na te gaan wat er in de verschillende Przische teksten staat, maar niet alle vertalers geven de oorspronkelijke tekst in het Perzisch naast hun vertaling.

DE VINGER, DE PEN, DE HAND  …

Meursing, Vooren, Pijl, Soleimani en Boutens voeren het beeld op van ‘een pen’ of ‘de pen’. Bij Bremer blijft het ‘onbepaald’. Jorritsma, Metsier en Weiland spreken van een ’hand’ die schrijft. De anderen houden het bij ‘de vinger’. Opvallend bij deze laatste groep vertalers dat het zinsdeel ‘the moving finger writes; and, having writ,’ is ingekort tot ‘de vinger schrijft ….’ en dat het adjectief ‘moving’ niet meer terugkomt.

Het is niet alleen maar ‘de vinger’ die schrijft, al dan niet in kapitalen: bij Bon (2011) is het ‘Gods vinger‘, bij Claes (2010) de ‘vlugge vinger’ en bij De Doncker (1951) de ‘vaard’ge vinger’. Bij Van Schagen (1954) is het beeld wat complexer: “Zijn vinger schrijft – onhoudbaar gaat Zijn banen De pen …”

Bij Vooren vinden we zowel ‘de pen’ (1966 – 106 ) als ‘Kalâm’ (1966 – 129) en ‘Kalam’ (1955 – 25 en 1955 – 46).

Het motief van een eenmaal neergeschreven en onveranderlijk oordeel komt ook in andere rubaiyat-verzamelingen voor. In de bekende Perzische versie van S. Hedayat (1934) is het kwatrijn nummer 32, dat in de Nederlandse vertaling van A. Soleimani als volgt luidt:

O hart, de waarheid van het bestaan is virtueel,
doe jezelf geen enkele pijn en leef niet immoreel!
Laat alles op je afkomen en verdraag stil je deel,
niets verandert het door de Pen geschreven oordeel!

In onderstaande tabel worden de Nederlandse vertalingen van het ‘moving finger’ kwatrijn vermeld. Met behulp van filters kan geselecteerd worden op termen als ‘de pen’, ‘de vinger’ of ‘de hand’ etc. Ook kunnen de vertalingen gebaseerd op FitzGerald of een andere bron worden geselecteerd.

De tabel ‘Andere vertalingen’ biedt een aantal buitenlandse vertalingen, met ‘Agency’ als selectiemiddel dat ‘schrijft’ en ‘Language’ als taalselectie,